مکاتبه پیتر دلاواله ایتالیایی با زین الدین لاری: کهن‌ترین سند فارسی در معرفی علم هیئت جدید

 

ایوب محمودی: در میان مقالات مجله تاریخ علم می گشتم که چشمم به مقاله ای برخورد و از سر کنجکاوی به مطالعه مقدمه آن مشغول شدم. آن چه برایم جالب آمد نام “زین الدین لاری” در چکیده و کلیدواژه های این مقاله بود. دریغم آمد که در معرفی آن کوتاهی کنم. مقاله درباره مکاتبه منجمی از لار با دوست اروپایی اش “پیتر دلاواله” در سال ۱۶۲۴ میلادی در باب “تشریح علم هیئت جدید بر اساس نظر تیکو براهه” بود. یعنی چیزی نزدیک به ۴۰۰ سال پیش!

 

پیش تر سفرنامه جذاب پیتر دلاواله را خوانده بودم. و این بار مصمم شدم بدانم به غیر از شرح و توصیف های دقیق او در تاریخ، جغرافیا و فرهنگ ایران زمین، در باب نجوم و علم هیئت چگونه قلم رانده است. از این رو مقاله را تا آخر خواندم.

 

این نامه در دوران شاه عباس صفوی نگاشته شده است. دلاواله در این نامه به تشریح مدل براهه می‌پردازد و همراه آن برای اثبات برتری آن در مقایسه با نظام بطلمیوسی دلیل می‌آورد. علاوه بر آن از رونق علوم ریاضی و هیئت در اروپا سخن می‌گوید و از کوپرنیک و کپلر و گالیله به عنوان بزرگان این علوم نام می‌برد. وی همچنین خبر از اختراع تلسکوپ و رصد اقمار مشتری می‌دهد. دلاواله در خاتمه از مطابقت مدل براهه با کتب مقدس مسیحیان سخن می‌گوید و سعی دارد دوستش زین‌الدین لاری را قانع کند که این مدل مغایرتی با نص کتاب‌های مقدس و وحی ندارد. در بخشی از این نامه، دلاواله از زین الدین لاری می خواهد تا به بررسی برخی واژه ها در متون دینی یهودیان لار بپردازد. دلاواله در این بخش از نامه ۳۰ صفحه ای خود برای زین الدین لاری می نویسد: “و ایشان اگر در لار یهودی باشد که دانا باشد بر آن کلمۀ ایوب پیغمبر، از او بتواند پرسید”

در بخشی از این نامه سی صفحه ای، پیتر دلاواله از زین الدین لاری می خواهد تا به بررسی برخی واژه ها در متون دینی یهودیان لار بپردازد.

 

کامران امیرارجمند نویسنده مقاله از دانشگاه مارتین لوتر، هله ویتنبرگ آلمان می باشد و در مقدمه مقاله ۲۶ صفحه ای خود می نویسد:

پیترو دلاواله اشراف زادۀ ایتالیایی که به خاورمیانه و سرزمین های مجاور آن سفر کرد و سال ها در آن دیار به سر برد. وی در سال ۱۶۲۱ میلادی عزم سفر به هندوستان کرد تا از آنجا به ایتالیا بازگردد، به همین سبب از اصفهان روانۀ جنوب شد تا از راه دریایی به هندوستان برود. اما چون در آن هنگام شاه عباس با کمک کشتی های جنگی انگلیسی درگیر مناقشات نظامی برای بیرون راندن پرتغالیان از جزیرۀ هرمز بود، سفرش به تعویق افتاد و مدتی در شیراز و لار ماندگار شد و در آنجا با حکمای آن دیار از جمله زین الدین لاری آشنا و معاشر گشت.

 

نامۀ دلاواله به دانشمند ایرانی زین الدین لاری، که تاکنون منتشر نشده است، احتمالاً قدیمی ترین دست نوشتۀ فارسی است که در آن شرحی اجمالی دربارۀ علم هیئت جدید یافت می شود. اولین پژوهشگری که از اهمیت تاریخی و محتوای این نامه خبر داد تاریخ نگار علم، آیدین صاییلی بود. پژوهشگر آلمانی خانم سونیا برنتیس هم در مقاله ای از آن یاد کرده و عنوان فصل های آن را به انگلیسی برگردانده است. چنان که دلاواله خود دراین نامه اشاره می کند، او مطالب نامه را بر اساس شنیده هایش از گفتار یک کشیش ایتالیایی به نام کریستُفُرو بوری تنظیم کرده است.

 

بوری همانند اکثر منجمان آن دوره مدل کیهانی براهه را قبول کرد ولی فرضیاتی به آن افزود. یکی از این فرضیات وجود آسمان ها یا افلاک سه گانه است. بر طبق این نظریه در کیهان فقط سه آسمان وجود دارد. آسمان اول هوا که پیرامون زمین، آفتاب و سیارات است. آسمان دوم آسمان ستارگان که در آن ستارگان ثابت قرار دارند و در وراء
آن آسمان سوم، یا آسمان اعلا قرار دارد. دلاواله در این نامه به شرح این آسمان ها برای زین الدین لاری پرداخته و احیاناً تفسیر خود را نیز بر آن افزوده است.

دلاواله در هنگام اقامتش در لار با زین الدین لاری آشنا شد و با او یک دوستی نزدیک را آغاز کرد. آنها اغلب به بحث در بارۀ علوم دقیقه می پرداختند. طبق گفتۀ دلاواله، زین الدین از او خواسته بود که بعد از مراجعت به ایتالیا، کتاب هایی دربارۀ ریاضیات و هیئت برایش بفرستد و به او کمی لاتینی یاد داده بود تا بتواند از کتاب های اروپایی نیز استفاده کند.

 

نویسنده مقاله در ادامه می نویسد دقیقاً نمی دانیم که آیا این نامه به دست زین الدین لاری رسیده است یا نه. چون همان طور که در زیر خواهد آمد، به جز دو نسخه به خط مؤلف، هیچ نسخۀ دیگری از آن یافت نشده است. ولی احتمال این که نامه به دست زین الدین رسیده باشد کم نیست، زیرا میان او و دلاواله چندین نامه مبادله شده است. خوشبختانه دلاواله معمولاً از نامه های خود رونوشتی تهیه می کرد که اغلب آنها محفوظ مانده اند. او در چندین نامه به آشنایانش، به دوستی خود با زین الدین لاری و همچنین به نامه نگاری های دوجانبه شان اشاره کرده است.

 

راجع به زین الدین لاری اما متأسفانه اطلاعاتی به غیر از آنچه دلاواله در بارۀ او نوشته است در دسترس نیست. مجلۀ تاریخ علم امیدوار است انتشار این نامه انگیزۀ پژوهش در زندگی و آثار زین الدین لاری شود. با این حال دلاواله در هنگام اقامتش در لار با زین الدین لاری آشنا شد و با او یک دوستی نزدیک را آغاز کرد. آنها اغلب به بحث در بارۀ علوم دقیقه می پرداختند. طبق گفتۀ دلاواله، زین الدین از او خواسته بود که بعد از مراجعت به ایتالیا، کتاب هایی دربارۀ ریاضیات و هیئت برایش بفرستد و به او کمی لاتینی یاد داده بود تا بتواند از کتاب های اروپایی نیز استفاده کند. دلاواله برای زین الدین لاری احترام بسیاری قائل بود و از او به عنوان حکیمی هم تراز بهترین دانشمندان اروپا یاد می کرد. 

---

---