چهاربرکه ها تجلی اعتقادات در کالبد نیاز به آب

مهندس ایوب صادقی و سعید فرصت: چهاربرکه ها را شاید بتوان به عنوان کاملترین شکل آب انبارهای نواحی جنوب دانست. این بنا متشکل است ازگنبدی در میان چهار بازوی مستطیل شکل که از چهارسو به بیرون کشیده شده است. در نواحی جنوب با اقلیم گرم و خشک مانند لارستان سطح قرار گیری بنا پائین تر و در عمق بیشتری از زمین قرار دارد تا پاسخ های اقلیمی بهتری ایجاد کند ولی در سایر نواحی گرم و مرطوب چون بندرلنگه این بنا کاملا” در روی زمین قرار گرفته و ساختاری مشخص و بارز دارند. رنگ بدنه خارجی روشن و معمولا” سفید رنگ است. عدم وفور این نوع از برکه ها را می توان ناشی از کاربرد بهینه آن دانست چرا که آب انبارهای مدور ماندگاری آب بیشتری داشته اند. ولی اصرار بر ساختن آب انبارهای چهاربخشی که ساختار زیرین آن ها از مربع و مستطیل است می تواند جلوه ای اعتقادی را بیان نماید. چهاربازوی آن در چهار جهت اصلی قرار گرفته است و گنبدی گرد چون نمادی از آسمان در مرکز آن سر بر افراشته است و بر روی چهارضلعی یا مربعی قرار گرفته که نماد زمین است. و یک سیر حرکتی از مربع نماد مکان به دایره نماد زمان را جلوه گر می شود و اگر مربع را ساختاری دارای ابتدا و انتها و حدود بدانیم می توان از محدودیت به نا محدودیت در دایره و بی انتهایی در گنبد رسید. ساختار صلیب یا چلیپا از گذسته های دور مورد استفاده معماران سراسر جهان بوده و نمادی از چهارفصل ، چهار عنصر اصلی ،چهارجهت و در بین النهرین سمبلی از چهار باد اصلی و باران زاست. نقش اعتقادی این بنا در دوره ماقبل اسلام و چه بعد از آن مورد توجه بوده است اما رفته رفته کارکرد بهتر سایر الگوها جای اشکال اعتقادی را می گیرد و در موردی کم یاب چهار برکه را به مسجد تبدیل می کنند که نمونه آن در چهاربرکه ی بازار قیصریه لار قابل مشاهده است.
از نمونه های برجای مانده از این بنا می توان به دو چهاربرکه در صحرای بگال و یک چهار برکه در کنار بازار قیصریه لار که گنبد آن ترکین است و بر پایه هشت ضلعی قرار دارد اشاره کرد.
بسترهای اعتقادی و فرا ساختاری فرم
عدد چهار از اعداد مقدس است که در معماری مفاهیم نمادین و اسطوره ای را بازگو می کند. جناب آقای حسین سلطان زاده در پرسشی در این پیرامون چنین بیان نمودند: “مثال دیگر عدد چهار است که در فرهنگ ایرانی به شدت مقدس بوده است. البته عدد چهار یک عدد مقدس در بین همه فرهنگ های کهن است و فقط مخصوص ایران نیست. اما در طراحی معماری ایرانی، تأکید بسیار خاصی بر روی این موضوع صورت گرفته است، بیش از جاهای دیگر. به طوری که مهمترین طرح های معماری ایرانی، طرح های چهارتایی هستند؛ مثل چهار- طاقی، چهار- ایوانی، چهار- باغ، چهار- سو، چهار- صفه و غیره که به خوبی نشان می دهند که در ایران چه تأکید عظیمی بر روی عدد چهار شده است. تأکید بر عدد چهار، در واقع، بازتاب اعتقاد به عدد چهار و توجه به آن بوده است؛ لذا بسیاری از طرح های چهارتایی به خاطر ضرورت های کارکردی یا ضرورت های محیطی طراحی نشده اند، یعنی نه محیط و نه مصالح یا کارکرد باعث شکل گیری طرح های چهارتایی نشده اند و اتفاقاً برخی از این طرح های چهارتایی از لحاظ عملکردی و محیطی نامناسب بوده اند و فقط به دلایل فرهنگی شکل گرفته اند. به نظر می رسد در طرح های چهارتایی یا شکل مربع، تکامل یا کامل بودن مد نظر بوده است.
ادامه دارد… 

---

---