«بزرگمهر و بزرگ امید»

 

موسی پورپلاش: به راستی خرد به چه می ماند؟ آیا آن چنان که جان را حقیقت آدمی می دانیم، خرد نیز حقیقت عقل است؟
عقل موهبت الهی است و استفاده صحیح از آن به بشر این امکان را می دهد که در راستای خلقت عدم نهاده و گام به گام در راه تکامل پیش رود. عقل یک واژه عربی است به معنای نگهدارنده. نگهدارنده در برابر کج روی ها، امّا خرد، تعقلی است همراه با حکمت هایی که از پیش تجربه شده اند چه توسط خود شخص و چه آن که محصول پیشینیان بوده باشد.
بزرگان ادبیّات این مرز و بوم، همواره بشریت را به خردورزی توصیه کرده اند و از این حیث چه کسی والاتر از حکیم طوسی (قرن ۵-۴) شاعری بزرگ که حکمت و خرد را در جای جای شاهنامه اش، چون مشعلی روشن به همراه داشته است.
در این باب، یکی از زیباترین توصیفات وی، ظهور بزرگ مردی به نام «بزرگمهر» است. شخصی با سنِّ کم که درایت و حکمتش با تعبیر خواب پادشاه، کسری نوشین روان، بر همگان عیان شد. پس از چندی مسأله بسیار بزرگ شطرنج را حل نمود. رمزگشایی از شطرنجی که هرگز ندیده بود.
به کسری چنین گفت: کای پادشاه

جهان دار و بیدار و فرمانروا
من این نغز بازی به جای آورم

خرد را بدین رهنمای آورم
* * *
به جز اینها، فردوسی بزرگ برای درک مخاطب از اهمیت خردورزی، بیش از ۲۲۰ بیت آورده که حاوی پرسش هایی است از سوی پادشاه و پاسخ هایی از جانب بزرگمهر.

ز من یادگاری ست چندی سخن

گمانم که هرگز نگردد کهن
چو بگشاد روشن دل شهریار

فراوان سخن کرد زو خواستار
* * *
پس از حکیم طوس، نابغه ای دیگر در داستان سرایی پیدا می شود. ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجه ای (قرن ۷-۶).
وی که در سرایش اشعار پس از حمد و ثنا و توحید و نعت، داستان های زیبا و توأم با عشق را به نظم کشیده است، همواره عشق را با خرد توصیه می کند. از جمله آن داستان خسرو شیرین است، در قصر پادشاه شخصی بزرگ منش، به نام «بزرگ امید» وجود دارد، حکیم روشن روان، گویی بزرگمهری در قصر کسری.
پرسش و پاسخ هایی که میان آنها می گذارد نشان از اهتمام شدید شاعر به دانش و حکمت دارد.
چو خسرو دید کان یار گرامی

ز دانش خواهد او را نیکنامی
بزرگ امید را نزدیک خود خواند

به امید بزرگش پیش بنشاند
* * *
پرسش هایی چون: اولین جنبش؟ چگونگی فلک؟ اجرام و کواکب؟ مبدا و معاد؟ گذشتن از جهان؟ در بقای جان؟ چگونگی دیدار کالبد در خواب؟ زندگی پس از مرگ؟ زمین و هوا؟ تندرستی از راه اعتدال؟ و رفتن جان از جسم؟
پند و اندرزهایی که در این پرسش و پاسخ و نیز تماثیل و حکایت دیگر بزرگان ادب و خرد این مرز و بوم از جمله: مولانا و عطار و سعدی تا به امروز که پروین از این حیث فرزند خَلَف آنها بوده، گنجینه ای بسیار ارزشمند برای نوع بشر به شمار می آید. می طلبد با ادب و طلب، به کلاس درس این بزرگان نشسته و از هر مناظره و تمثیل و حکایتی درس بگیریم. 

---

---