این، آن انتظاری که از فیلم محمد(ص) بود، نبود! / نقدی بر فیلم محمد(ص) مجیدی

 

ایوب محمودی: خود را آماده تماشای فیلمی کرده بودم که بتواند برای سه ساعت مرا در خود جذب کند. دوستم می گفت من دیده ام. با خود خوراکی ببر خسته می شوی! گفتم کوتاه بیا مگر می شود؟ عده ای می گفتند فیلمی با این همه هزینه (۱۱۶ میلیارد تومان) و بازیگران قدر و عوامل اجرایی قوی(ویتوریو استورارو مدیر فیلمبرداری و برنده جایزه اسکار و کلژاکویچ طراح تولید و برنده جایزه سزار و رحمان هندی که موسیقی فیلم را ساخته و برنده جایزه اسکار و گلدن گلوب و… بوده و افرادی مثل دروسی، اوکانر و فوماگالی که هر یک از چهره های شناخته شده سینمای جهان هستند) باید تو را میخکوب کند نه جذب. من اما به همین جذب حداقلی هم راضی بودم. اینکه با شخصیت های داستان بتوانم ارتباط برقرار کنم. اینکه من از دریچه یک فرد مثلا غیر مسلمان بتوانم به شخصیت والای محمد(ص) پی ببرم و از دریچه یک مسلمان، به عظمت و مهربانی رسولم آگاهی یابم. اما این، آن انتظاری که از فیلم محمد(ص) بود، نبود!

 

۱) اولین چیزی که برای من جالب بود تغییر کلمه «محاصره» به «تحریم» بود. همه ما که تاریخ و دین را در مدارس و کتب مختلف دینی و تاریخی خوانده ایم از «محاصره پیامبر و یارانش در شعب ابی طالب» شنیده ایم نه تحریم! اما شرایط تاریخی و وضعیت کنونی کشور ما باعث شده تا مجیدی نام تحریم بر آن بگذارد! تحریم پیامبر و یارانش توسط سران قریش! شما ارتباطی با تحریم کشور ما توسط کشورهای قدرتمند جهان می بینید؟! شاید هدف کارگردان همین باشد که از دل این واقعیت تاریخی بخواهد پایان سپید شب های سیه تحریم را برای کشور ما پیش بینی کند!

 

۲) نکته دیگر اینکه ما انتظار داشتیم برخلاف فیلم های همیشگی که نقش خوب و بد را در ظاهر افراد هم منعکس می کنیم، فیلم رئالیستی تری را شاهد باشیم. چهره مردان پیامبر همگی زیبا، رحیم و مهربان بود و مردان قریش مخالف پیامبر همه زمخت، نامهربان و تندخو. شما می توانید به نقش ابوطالب و ابولهب توجه کنید. عموهای پیامبر. یکی با بازی محمد عسگری در نقش ابولهب با چهره ای عبوس، بدجنس و حیله گر و دیگری مهدی پاکدل در نقش ابوطالب که قاعدتا با برادر خود زمین تا آسمان فرق دارد! مهربان است، همه دوستش دارند، برای برادرزاده خود عبدالله، هر کاری می کند و حتی ظاهرش هم دوچندان زیباتر از ابولهب است و گویا این ابولهب وصله این خاندان نیست و نبوده است از اول! با اینکه در روایات است که از این جهت کنیه «ابولهب» بر او گذاشتند که گونه هائى برافروخته و زیبائى داشته است!

 

۳) در صحنه ای از فیلم، عبدالمطلب به منزل پسرش ابولهب می رود و او بی اعتنا به حضور پدر در حال آبتنی است. در جایی دیگر، پدر بر او نهیب می زند که ام جمیل را از بنی امیه به اصرار خواستی و اکنون کنیز خود را از آمنه و شیر دادن به محمد دریغ می داری. در صحنه های پایانی فیلم همین حادثه به نوعی دیگر تکرار می شود و عبدالمطلب که در بستر مرگ افتاده از شیری که ابولهب به او می دهد دست می کشد و می گوید به یاد زمانی افتاده که ثویبه را از شیر دادن به محمد بازداشتی. عبدالمطلب عملا پای بنی امیه و ریاست و قدرت آن ها را در ازدواج ام جمیل با پسرش به میان می کشد. مساله ای که احتمالا قرار است به کینه و عداوت دیرینه بنی امیه با بنی هاشم تعبیر شود و در دوگانی های احتمالی مجیدی نیز در مسائل دیگر نقش خود را بازی کند!

 

۴) نکته سومی که در فیلم بیش از حد تکرار می شود و شما را از فضای واقعی فیلم دور می کند، تکرار نام محمد به صورت های مختلف، در دل غار و بیابان و کوه و دشت است. حالت شاعرانه ای که فیلم می گیرد فضا را بیش از حد سوررئالیستی می کند و با فضای یک فیلم سینمایی با ژانر تاریخی نمی خواند.آن هم یک فیلم سینمایی فاخر که قرار است در کمترین زمان ممکن بیشترین اثر را داشته باشد. اینکه دامن رسول به شاخه قاصدکی گیر می کند و پیامبر به زحمت آن را از خود جدا می کند و به دنبالش قاصدک در هوا پخش می شود چیزی از مهربانی و محبت رسول به ما نمی آموزد. گذشته از آن انگار مجیدی احساس کرده نامسلمانان شبه جزیره اکثرا سیاه هستند و کودکان مسلمان شعب ابی طالب همه سپید!

 

۵) گویا کینه و عداوت یهود قرار است از همان ابتدا و با بازی تنابنده در نقش ساموئل به مخاطب القا شود. به عبارتی دیگر، محور اصلی فیلم بیش از آنکه شرایط تیره و سخت آن روزگار عربستان باشد، نشان دادن نفوذ یهود در مکه، در میان مردم و سران قریش، جاسوسی، حیله گری و نقشه ریختن برای قتل پیامبر است. نبرد میان یهود و اسلام که از دیرباز و با تولد پیامبر شروع می شود و احتمالا در پایان سه گانه مجیدی، این نبرد همچنان (در روایت معتبر نقش یهودیان در قتل رسول خدا) ادامه خواهد یافت. کما اینکه شما می توانید این مساله را به مبارزه تاریخی ایران و اسرائیل در دوره معاصر نیز پیوند دهید. همانطور که می توانید به راحتی،  تحریم پیامبر و یارانش را در شعب ابی طالب به شرایط کنونی کشورمان که گرفتار تحریم ابرقدرت های روزگار است تشبیه کنید! اینکه مجیدی واقعا خواسته شرایط کنونی کشور ما را در دل این فیلم تاریخی نشان دهد با توجه به روند کلی فیلم، نمی تواند از این فیلم، که قرار است دنیا را شگفت زده کند، فیلمی جهانی بسازد.

 

۶) نکته دیگر آن که ساموئل با آن همه هوش و ذکاوتش نتوانست بداند که عبدالمطلب نوه ای دارد که پسر است و نام او در آن مراسم نامگذاری از بقیه متفاوت است تا بتواند پیوندی بین آن ستاره باران شب فاران و تولد او برقرار کند. به عبارتی دیگر، ساموئل یهودی به همه شک برد الا پسر عبدالله بن عبدالمطلب. بزرگ قریش. که همه در مراسم نامگذاری نوه اش بخاطر اسم متفاوتی که بر او گذاشت معترض شدند!

 

۷) در فیلم محمد(ص) مجیدی، برخی روایت های تاریخی موثق که می توانست در شکل کلی فیلم تاثیر بهتری بگذارد به دلایلی حذف شده است. از شکستن ایوان کسری و سقوط چند کنگره آن و حتی خاموش شدن آتش آتشکده پارس پس از هزاران سال گرفته تا خشک شدن دریاچه ساوه که به نوعی موثق میان شیعه و سنی است. اینکه چرا و چگونه مجیدی از به تصویر کشیدن این  رخدادهای مهم گذشته ولی به جلوه های ویژه ای در رقص قاصدک ها از دامن رسول پرداخته که هیچ اثر خاصی هم بر بیننده ندارد بر ما پوشیده است.

 

۸)‌ بارها در تالار وحدت از کسانی که در اطراف من نشسته بودند می شنیدم که می گفتند این کیست؟ چکاره است؟ عموی پیامبر است؟ آن کیست؟ به نوعی احساس کردم مجیدی احساس کرده است که اکثر مردم ما تاریخ صدر اسلام را به خوبی می دانند. در حالی که شاید خیلی از مردمی که در سالن بودند نمی دانستند این ابولهب و زنش و یا حتی ثویبه کنیز او چه کسانی هستند و چه ارتباطی با محمد وآمنه دارند؟!

 

۹)‌ در طول سه ساعته فیلم، مجیدی تلاش کرده با استفاده از جلوه های ویژه به گوشه ای از معجزات پیامبر اشاره کند و بیننده را تحت تاثیر قرار دهد. در حالی که از دل این معجزات برای فردی غیرمسلمان، هیچ چیز تازه ای از محبت و مهربانی رسول خدا دیده نمی شود. به عبارتی دیگر، اگر قرار باشد فیلم پیامبر بر اساس معجزاتی که در روایت شیعه و سنی درباره او نقل شده ساخته شود، می بایست یکی از سه گانی های خود را فقط به این معجزات اختصاص دهد. مساله ای که به نظر می رسد روند فیلم را از رئال بودنش دور می سازد و به سمت و سوی فیلم های هالیوودی با جلوه های ویژه خیره کننده سوق می دهد تا برای دقایقی مخاطب را تحت تاثیر قرار دهد.

 

۱۰) بنده کارشناس مسائل دینی نیستم ولی بسیاری از روایت های این فیلم طبق مطالعات اندکی که داشته ام برایم نا آشنا بود. به طوری که گاه احساس می کردم نیاز دارم یک بار دیگر داستان زندگی پیامبر را از کتب شیعه و سنی مطالعه کنم تا به این روایت ها دست پیدا کنم. ساختن یک فیلم درباره رسول خدا که قبله عالم مذاهب اسلامی است جسارت و شجاعت بسیاری می خواهد. شیعه و سنی با وجود تمام اشتراکاتی که دارند دچار اختلافات روایی بسیاری هستند. آن ها حتی درباره روز تولد پیامبر هم با هم موافق نیستند. جا داشت مجیدی کارشناس متبحری از میان اهل سنت نیز برای خود بر می گزید تا بتواند بیشتر بر روایات مشترک تاکید شود و مسلمانان جهان که اکثریت هم سنی هستند با این فیلم، فارغ از اینکه توسط یک شیعی ساخته شده است ارتباط برقرار کنند. کاری که مصطفی عقاد سنی مذهب با ساختن فیلم محمد رسول الله انجام داد و در کشور ما با استقبال بی نظیر مردم مواجه شد و معمولا هر سال در سال روز تولد پیامبر از تلویزیون دولتی ما پخش می شود. این مساله از آن جهت قابل توجه است که در دوگانی دیگر که قرار است ساخته شود، اختلاف روایات شیعه و سنی به مراتب بیشتر از دوران کودکی اوست و مجیدی باید تلاش کند، خود را به روایاتی نزدیک کند که بیشترین مقبولیت را در بین شیعه و سنی دارند. با این کار می توان امیدوار بود که مسلمانان سنی مذهب جهان هم بتوانند با فیلم محمد ارتباط بیشتری برقرار کنند و فیلم مصرف داخلی پیدا نکند. گذشته از آن همه مسلمانان جهان به هدف اصلی سازنده فیلم که نشان دادن جلوه های رحمت و محبت رسول خداست بیشتر پی ببرند. ورنه اگر قرار است این فیلم مجالی برای جدال دوباره شیعه و سنی و این بار در عرصه سینما و هنر شود، عملا نتوانسته ایم به هتک حرمت کنندگان رسول خدا که با کاریکاتور و فیلم چهره رحمانی را از او ستانده اند؛  نشان دهیم که پیامبر ما پیامبر مهر است و عشق در حالی که ما در بین خود، از درون دچار تشتیم و اینچنین بر طبل اختلافات کهنه می کوبیم.

 

۱۱)‌ یک نکته را هم نباید فراموش کرد. در این فیلم، مجیدی چهره به مراتب مثبت تری از مسیحیت ارائه می کند. بحیرا حتی با آغوش باز از رسول خدا و یارانش پذیرایی می کند و آن ها را از رفتن به شام باز می دارد چرا که احساس خطر می کند. این برخلاف آن دشمنی دیرینه ای است که گروهی به رهبری ساموئل یهودی نسبت به رسول دارند. گرچه در چند جای فیلم، مجیدی نشان می دهد که بسیاری از سران یهود دغدغه ای برای مقابله با پیامبر ندارند و حتی ساموئل را از دشمنی و تعقیب و گریز ناتمامش با حامیان پیامبر توبیخ می کنند. این البته نکته قوت فیلم است اما چندان نیست که بتواند محور اصلی فیلم که نقش یهودیان مکه را در آزار و اذیت پیامبر و ابوطالب و یارانش از ابتدای تا انتهای فیلم پررنگ کرده، به بیننده نشان دهد.

 

۱۲)‌ فیلم فراز و نشیب زیادی ندارد. هر لحظه دوست داشتم فیلم به نقطه اوجی برسد اما چنین نشد. موسیقی فیلم گاهی خیلی از فضای فیلم دور بود و هیچ احساسی از آن در ذهنم ندارم. موسیقی در فیلم هایی با ژانر تاریخی – دینی نقش فوق العاده ای می تواند ایفا کند اما رحمان نتوانسته در کارش موفق شود.

 

۱۳)‌ کلام آخر اینکه گویا قرار است همچنان فیلم محمد رسول الله مصطفی عقاد ارتباط بیشتری با بینندگانش برقرار کند. فیلمی که ۴۰ سال از ساخت آن می گذرد ولی همچنان در ذهن ها مانده و هر بار که می بینی، باز هم برایت آن شور و حال را دارد که پیشتر داشته ای. حداقل اینکه موسیقی «موریس ژار» هنوز هم می تواند در ما احساس غرور، عظمت، پیروزی و عشق به رسول خدا را پدید آورد! 

---

---