بسترهای اعتقادی و فرا ساختاری “عدد چهار” در معماری ایرانی

 

عدد چهار از اعداد مقدس است که در معماری مفاهیم نمادین و اسطوره ای را بازگو می کند. جناب آقای حسین سلطان زاده در پرسشی در این پیرامون چنین بیان نمودند:
“عدد چهار در فرهنگ ایرانی به شدت مقدس بوده است. البته عدد چهار یک عدد مقدس در بین همه فرهنگ های کهن است و فقط مخصوص ایران نیست. اما در طراحی معماری ایرانی، تأکید بسیار خاصی بر روی این موضوع صورت گرفته است، بیش از جاهای دیگر. به طوری که مهمترین طرح های معماری ایرانی، طرح های چهارتایی هستند؛ مثل چهار- طاقی، چهار- ایوانی، چهار- باغ، چهار- سو، چهار- صفه و غیره که به خوبی نشان می دهند که در ایران چه تأکید عظیمی بر روی عدد چهار شده است. تأکید بر عدد چهار، در واقع، بازتاب اعتقاد به عدد چهار و توجه به آن بوده است؛ لذا بسیاری از طرح های چهارتایی به خاطر ضرورت های کارکردی یا ضرورت های محیطی طراحی نشده اند، یعنی نه محیط و نه مصالح یا کارکرد باعث شکل گیری طرح های چهارتایی نشده اند و اتفاقاً برخی از این طرح های چهارتایی از لحاظ عملکردی و محیطی نامناسب بوده اند و فقط به دلایل فرهنگی شکل گرفته اند.
به نظر می رسد در طرح های چهارتایی یا شکل مربع، تکامل یا کامل بودن مد نظر بوده است. در این زمینه نکات مختلفی بیان شده است. یکی از عوامل بسیار مهم نقش تقدس خود عدد چهار بوده که در این زمینه نظرات مختلفی گفته شده است که البته نظر صحیح این است که عدد چهار در ساختار وجودی انسان وجود دارد. چون اعداد مقدس از منشاءهای متفاوتی تقدس یافته اند. انسان وقتی دید خودش چهار دست و پا دارد و بسیاری از جانوران نیز چهار دست و پا دارند، احساس کرد که در عدد چهار یک حکمت خاصی نهفته است. لذا عدد چهار در بسیاری از حوزه ها به کار رفت. می دانیم که عدد چهار ظرفیت های مختلفی هم دارد، مثل اینکه با عدد چهار می توان شکل مربع را شکل داد که یکی از شکل های بسیار هندسی و منظم است که همواره به بشر در طول تاریخ کمک کرده است. از طرف دیگر، عدد چهار در حوزه معماری ایستاست، اصطلاح چهار- پایه یا چهار- طاقی به خاطر ایستایی آن است. در هیچ معماری ای از جهان چنین تأکیدی بر روی عدد چهار رخ نداده که تقریباً همه طرح های مهم با عدد چهار ترکیب شده باشند.”

 

یکی از این گونه موارد چهار برکه ها هستند. چهاربرکه ها را شاید بتوان به عنوان کاملترین شکل آب انبارهای نواحی جنوب دانست. این بنا متشکل است ازگنبدی در میان چهار بازوی مستطیل شکل که از چهارسو به بیرون کشیده شده است. اصرار بر ساختن آب انبارهای چهاربخشی که ساختار زیرین آن ها از مربع و مستطیل است می تواند جلوه ای اعتقادی را بیان نماید. چهاربازوی آن در چهار جهت اصلی قرار گرفته است و گنبدی گرد چون نمادی از آسمان در مرکز آن سر بر افراشته است و بر روی چهارضلعی یا مربعی قرار گرفته که نماد زمین است. و یک سیر حرکتی از مربع نماد مکان به دایره نماد زمان را جلوه گر می شود و اگر مربع را ساختاری دارای ابتدا و انتها و حدود بدانیم می توان از محدودیت به نا محدودیت در دایره و بی انتهایی در گنبد رسید. ساختار صلیب یا چلیپا از گذسته های دور مورد استفاده معماران سراسر جهان بوده و نمادی از چهارفصل، چهار عنصر اصلی، چهارجهت و در بین النهرین سمبلی از چهار باد اصلی و باران زاست.
نقش اعتقادی این بنا در دوره ماقبل اسلام و چه بعد از آن مورد توجه بوده است اما رفته رفته کارکرد بهتر سایر الگوها جای اشکال اعتقادی را می گیرد و در موردی کم یاب چهار برکه را به مسجد تبدیل می کنند که نمونه آن در چهاربرکه ی بازار قیصریه لار قابل مشاهده است.

 

---

 

با تشکر از مهندس ایوب صادقی که مقاله منتشر نشده خود را در اختیار سایت خور قرار دادند. بخش های بعدی این مقاله نیز در فرصت های آتی در سایت خور منتشر خواهد شد. 

---

---